دوایی برای دارالفنون داری؟

سرانجام امیرکبیر در روز بیستم دی 1230 در حمام فین کاشان به قتل رسید. رگ های دست و پاهایش را گشودند و پس از مدتی خون ریزی علی خان فراش به میرغضب اشاره ای کرد. میرغضب با چکمه به میان دو کتف امیر کوبید. چون امیر به زمین در غلطید دستمالی در گلویش کرد تا جان داد. فراش به سرعت برخاست و گفت دیگر کاری نداریم. وی و همراهانش با اسبان تندرو به تهران بازگشتند.

سال مرگ او را 1268، به حساب ابجد در یک گفت وگو بیان کرده اند. اولی می پرسد: کو امیر نظام؟ و دومی پاسخ می دهد: مردی بزرگ تمام شد.»

دینگگگ دینگگگ دینگگگ، ناقوس ساعت بزرگ میدان توپخانه هفت بار محکم به صورت سرد صبحگاهی شهر می کوبد و رهگذران خواب آلود را به آغاز روزی نامبارک هشدار می دهد. من زیر سر در فیروزه ای دارالفنون ایستاده ام و این فراز از شهادت امیر را برای خود زمزمه می کنم. امروز (در زمان تهیه گزارش) بیستم دی ماه سال 1393 هجری شمسی است.

صدای امیر می آید

«کو امیر نظام؟» اگر گوش جانت را خوب تیز کنی و به بنای مدرسه بسپاری، صدای پای باصلابتش را می توانی از راهروهای طویل مدرسه و حیاط مصفایش بشنوی. انگار امیر منقش شده توسط ناصرالدین شاه از آن بوم بزرگ رنگی آمده بیرون و همان طور فکور و مقتدر دست هایش را به پشت کمرش گره زده و کنار حوض فیروزه ای مدرسه ایستاده است. امیر به کلاس های درس نگاه می کند، به سالن آمفی تئاتر و نمایش، به گماشته هایی که قرار است از اتریش به او معلم معرفی کنند. «روزی در علوم صنعتی، پزشکی و مهندسی خودکفا خواهیم شد. روزی سماورهای ایرانی به جای سماورهای روسی روی اجاق هایمان می جوشد و به ما چای ایرانی می دهد. روزی اینجا دارالفنون ایران خواهد شد.» صدای امیر در کلاس های مدرسه می پیچد.

کو امیر نظام؟ 163 سال از روزی که دستور ساخت مدرسه را به میرزا رضاخان مهندس تبریزی داده، می گذرد. مدرسه ای که در کنار ارک همایونی بنا شد تا در آن دانشجویان ایرانی تربیت شوند . مدرسه ای که پنجاه اتاق مربعی چهار در چهار ذرعی داشت که در چهارطرف حیاط قرار گرفته و هر کدام با معماری ایرانی و نقاشی های اصیل تزئین شده بودند و حیاط زیبایی در میان آن با حوض شش ضلعی که تعلیم و تربیت را آبی تر می کرد و باغچه هایی با درخت های چنار و اطلسی و بوته های رز که در چهار طرف مدرسه برای شاگرد و معلم دلنوازی می کردند. آزمایشگاه فیزیک، شیمی و داروشناسی، چاپخانه و کتابخانه، تالار بزرگ نمایش، اتاق موزیک و شعبه دانش آموختگان نظامی. دکتر پولاک، دکتر ژرژ، موسیو لومر، موسیو دانتان، یوسف ریشار، میرزا ملکم خان، دکتر محمود خان شیمی و میرزا علی اکبرخان مصور السلطان نام هایی که قرار بود استاد شاگردانی باشند که خود بعدها معلمان بزرگ مملکتشان شوند. صدای امیر در سالن آمفی تئاتر می پیچد.

کو امیر نظام؟ باد از راهروهای خاک گرفته مدرسه به سمت دالان های بیرونی به تاخت می وزد و می سوزاند. ذهنم بسرعت عقبگرد می کند به شش سال پیش که بعد از سال ها توانستم مجوز ورود به مدرسه را بگیرم و اولین بار پا به این بنای پیر بگذارم. روزی که آجرهای گلی، لخت و عریان از زیر کاه گل های نمور و جا به جا وا زده، شکمشان را بیرون انداخته بودند و ترک های دلشان را به من نشان می دادند. همان روز که تمام در و پنجره های چوبی رنگی رنگی که هنوز هم بوی چوب گردو و عنابشان مست می کرد، از چهارچو ب های هشتی و هلالی جدا شده و زخمی و نالان گوشه ای از ساختمان مدرسه افتاده بودند. باران در آن روزهای پاییزی چقدر بر تنشان گریه کرده بود و صورتشان را پوسانده بود. پای تخته های سیاه هنوز هم گچ های سفیدی بود که تشنه نوشتن بودند و دیوارهایی که شده بودند سنگ صبور خاطراتی بی سرنوشت از یادگاربنویس های همیشگی. چرا یاد شش سال پیش افتادم؟ صدای امیر در پله های بی عبور مدرسه می پیچد.

بنر آجری روی تن مدرسه

مسئولان بازسازی و مرمت دارالفنون سلیقه به خرج داده اند و حالا بعد از گذشت شش سال آن آجرهای نمور زده را با بنرهای منقوش به آجر پنهان کرده اند. چسب های بنرآجری شکل، جا به جا از دل دیوار کنده شده و ظاهر واقعی دیوارها را عریان می کند. این ظاهرسازی کم هزینه تا نیمه راه پله طبقه دوم بیشتر ادامه ندارد و باز هم دیوارهای ترک برداشته و نمور امتداد پیدا کرده است. جلوی راه پله های طبقه دوم را با میز و عروسک های کائوچویی بسته اند و یک روبان زرد خطر هم به نرده ها نصب کرده اند. تا می آیم از زیر روبان رد شوم، مسئولی که معلوم نیست سمتش چیست مانعم می شود و می گوید که طبقات بالا خطر ریزش دارد. به حیاط مدرسه برمی گردم و از آنجا به کلاس های طبقه دوم نگاه می کنم، کلاس های عریان از پنجره، تنشان از سوز سرمای دی ماه یخ زده و صورتشان از این درد چند ساله به زردی گراییده است.

نجار میانسالی بالای یک چهارپایه بلند ایستاده و با سوهان بر تن پنجره های چوبی ساختمان شمالی که رو به حیاط مدرسه است، می کشد. چهره این پنجره های چوبی برایم ناآشناست. نجار می گوید که این پنجره ها جدید است و نمی داند چه بلایی سر آن پنجره هایی که بوی گردو و عناب می داده، آمده و آنها را کجا برده اند، صورتش را بی تفاوت از من برمی گرداند و سوهانش را محکم تر بر دل چهارچوب می سابد. صدای امیر از پشت پنجره های چوبی بدون شیشه می پیچد.

برمی گردم به راهروی اصلی و می روم سمت حیاط پشتی ضلع غربی مدرسه که به کاخ گلستان راه داشته و شاهزاده های قجری و ناصرالدین شاه از آنجا وارد مدرسه می شدند. پایم را که از هشتی کوتاه عبور می دهم، گیر می کند به سنگ و کلوخ های ریز و درشت و زباله های پلاستیکی خوراکی. سرم را که بالا می آورم تنها یک درخت خشکیده پیر را می بینم که در محاصره منجلاب تکه آجرها و زباله ها تا کمر غرق شده و دست های لخت و عریانش را لرزان رو به آسمان گرفته، انگار در این منجلاب زباله از کسی یاری طلب می کند. بقیه حیاط تا چشم کار می کند پسمانده های زباله ساختمانی است که روی هم تلنبار شده و مسیر تردد را به سمت کاخ گلستان بسته. صدای امیر با زنگ ناقوس ساعت 9 صبح شمس العماره در میان منجلاب زباله ها می پیچد.

حیاط شرقی اما اوضاعش بهتر است چون حداقل کف آن شن و ماسه است ولی روبه رویش ساختمان بدقواره مخابرات سربرافراشته، این حیاط متصل به ساختمان گروه موزیک و آزمایشگاه های شیمی و پزشکی است که روزی روزگاری دانش آموختگان مدرسه در آن گعده های علمی و هنری می گرفتند، اما امروز خودروی کارمندان در آن همنشینی دارند. جای آزمایشگاه و کلاس های موزیک را هم اتاق کنفرانس با میزهای طویل گرفته که قرار است در آن مسئولان دورهم جمع شوند و برای نفس های به شماره افتاده مدرسه تصمیم بگیرند. اینجا تنها بنایی است که هنوز هم مقداری از مختصات فیزیکی تاریخی خود را حفظ کرده و توانسته تا حدی سرپا بایستد. پهنا و کوتاهی پله ها را هنوز تیز و بلند نکرده اند و روی دیوارهای آن بنر نکشیده اند. این ساختمان تنها جایی است که اجازه داری از پله هایش بالا بروی. صدای امیر در راه پله های آزمایشگاه مبدل شده به اتاق کنفرانس می پیچد.

دوایی برای دارالفنون داری؟

گیج و ناراحت راهروها، کلاس ها، آزمایشگاه و آمفی تئاتر را رها می کنم و می آیم کنار حوض آبی، حالا فهمیدم که چرا ذهنم بسرعت برگشت به شش سال پیش، همان روزهایی که مسئولان آموزش و پرورش خبر از بازسازی این بنای مریض می دادند. ذهنم بین حرف ها و کرده هایشان بر سر این مدرسه ناامید و بی سرانجام می چرخد و می چرخد.

باغبان پیر مدرسه بی توجه به من شلنگ سبزش را به زور این طرف و آن طرف می کشد و به چنارهای بلند آب می دهد، این حیاط با آن سنگفرش های سنگی مربعی و ایوان بلند شاه نشین، زنگ برنجی که بر دیوار کوبیده شده و بوته های گل سرخ تنها جایی است که حداقل توانسته زیبایی خود را همچون پیرزنی موسپید نگه دارد. صورتم را می برم سمت بوته گل سرخ که معلوم نیست در این سرمای زمستان چطور این قدر لطیف و شاداب مانده و بویش را در انتهای ذهنم بایگانی می کنم. سر و صدای کارگرهای سازمان میراث فرهنگی در ساختمان جنوبی که بسرعت مشغول کارند و لوله های زنگ زده را این طرف و آن طرف می برند و آب و سیمان را با بیل هم می زنند، من را به من برمی گرداند. گوشم را تیز می کنم. صورتم را به هر طرف که برمی گردانم نمی بینمش. صدایی از امیر نیست.

از در مدرسه بیرون می آیم، گفتند که حفاظ فلزی را محکم ببند تا کسی به داخل نیاید. ماشین مثلا دودی با مسافران خندان از روبه روی دارالفنون می گذرد. همه نگاه ها رو به بازار است. جوانک با چشم های هرزه و دست های فرورفته در جیب، یک پایش را عمود کرده به زمین و آن دیگری را تکیه داده به دیوار مدرسه؛ تا از جلویش رد می شوم صدایش را زیر می کند و می گوید دارو دارو. چشم می اندازم به چشم هایش و می گویم دوایی برای دارالفنون داری؟ این روزها حالش خیلی بد است.

فهیمه سادات طباطبایی / چمدان (ضمیمه آخر هفته روزنامه جام جم)