اقلیم گرم و خشک کشور ما در شکل‌گیری معماری سنتی و استفاده از مصالحی همچون خشت و گل نقش مهمی داشته است؛ مصالحی بومی و با دسترسی بالا که به دلیل مزایای ویژه آن، مورد توجه نیاکان ما در ادوار گذشته بوده و هم‌اکنون نیز می‌توان آنها را در برخی آثار تاریخی ارزشمند و متمایز مشاهده کرد.
برخی از این آثار همچون ارگ بم، چغازنبیل و قلعه شوش هر دو در شهر تاریخی شوش به دلیل ثبت در فهرست جهانی، نامی آشنا برای جهانیان بوده و مورد توجه علاقه مندان آثار تاریخی در ایران و خارج از کشور قرار دارد.
ارگ بلقیس و دیوار تاریخی گرگان نیز گرچه هنوز به ثبت جهانی نرسیده، اما نامی آشنا حداقل برای میراث دوستان ایرانی است، در این میان دیوار گلی مدور شهر قدیم داراب استان فارس چون گنجی کشف ناشده در شهرستان داراب همچنان ستبر و سرفراز در حال مراقبت از بخش تاریخی داراب است که ساکنانش سال ها پیش آن را ترک و به مناطق دیگر شهرستان هجرت کرده اند.
این دیوار 2500ساله هنوز سالم است
دیوارهای تاریخی متعددی در جهان وجود دارد که عنوان بزرگ ترین و طولانی ترین دیوارها را از آن خود کرده که دیوار تاریخی گرگان نیز با طول 200 کیلومتر در جایگاه سوم این فهرست ایستاده است. اما آنچه دیوار تاریخی داراب را با طول بسیار کمتر آن، از دیگر دیوارهای تاریخی متمایز و حتی برتر می کند، گرد و مدور بودن، ارتفاع بلند و سالم بودن آن است؛ ویژگی هایی که در صورت معرفی درست اثر، می تواند آن را به یکی از شاخص ترین آثار جهانی تبدیل کند. این دیوار در شهر تاریخی داراب (دارابگرد) در شش کیلومتری شهر داراب فعلی قرار گرفته است.
دارابگرد نخستین پایتخت سلسله ساسانیان، یکی از قدیمی ترین شهرهای باستانی ایران و جزو پنج شهر تاریخی استان فارس و همچنین نخستین شهر مدور فلات ایران است که قدمت آن به دوران هخامنشیان می رسد. حاکمان هخامنش برای در امان ماندن شهر و ساکنان آن دیواری بلند به طول شش کیلومتر را گرداگرد شهر می سازند و خندقی عظیم را نیز پشت دیوار حفر می کنند که به گفته رئیس انجمن دوستداران میراث فرهنگی داراب، این دیوار و خندق اطراف آن همچنان سالم مانده است.
محمدباقر مهاجر که معتقد است این دیوار بزرگ ترین دیوار گلی مدور جهان و در نوع خود منحصر به فرد است، در گفت وگو با جام جم، چند ویژگی را دلیل ممتاز بودن این دیوار عنوان می کند؛ اول این که این دیوار سراسر از گل رس و یک سری ملات چسبناک و مقاوم ساخته شده و از ارتفاع ده متر و عرض قاعده 15 متر برخوردار است که حجم گل به کار رفته در بنا از یک سو، استحکام بنا و مخروطی و مدور بودن آن، باعث شده این بنا در دنیا نظیر نداشته باشد.
دوم این که خندق حفاری شده اطراف این دیوار با عمق ده متر و عرض صد متر نیز طبق پژوهش های انجام شده، بزرگ ترین خندق دنیاست که سازه مشابهی نظیر آن در دنیا وجود ندارد.
این خندق به گفته مورخانی همچون فرصت الدوله شیرازی و آن طور که وی در کتاب آثارالعجم خود آورده، تا دوره قاجار پرآب بوده و انواع ماهی و لاک پشت در آن زیست می کردند.
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد شهرستان داراب، سالم بودن کامل دیوار را ویژگی دیگر آن دانسته و می افزاید: گرچه قسمت هایی از این دیوار دچار فرسایش شده و ارتفاع کنونی آن به هفت متر کاهش یافته، اما وجود ماده چسبنده ای در میان ملات و گل به کار رفته در دیوار سبب شده با گذشت بیش از 2500 سال این دیوار با تخریب کم، پابرجا و استوار باقی بماند.
تلاش برای ثبت در کتاب گینس
این اثر منحصر به فرد 2500 ساله هنوز در سطح جهانی و حتی ملی، معرفی نشده و کمتر کسی از وجود چنین سازه ای اطلاع دارد. این شرایط باعث شده میراث دوستان دارابی با همکاری مسئولان میراث این شهرستان درصدد ثبت آن در کتاب رکوردهای گینس باشند. رئیس انجمن دوستداران میراث داراب معتقد است از آنجا که این اثر در دنیا نظیر ندارد، قابل ثبت در کتاب گینس است و با ثبت آن می توان سریع تر آن را به جهانیان معرفی کرد.
البته به گفته مهاجر، این اثر قابلیت ثبت در آثار جهانی را هم دارد اما از آنجا که ثبت در این فهرست، کاری زمانبر و دشوار است، ثبت در کتاب گینس که فقط با یک ارزیابی بازرسان ویژه آن صورت خواهد گرفت، می تواند روشی کارآمدتر برای معرفی سریع آن و جذب گردشگران داخلی و خارجی و رونق گردشگری شهرستان داراب باشد.
وی با بیان این که شهر دارابگرد به دستور داریوش اول هخامنشی ساخته شده و تا قرن پنجم هجری نیز زندگی در آن جریان داشته، یادآور می شود، راه دسترسی به این شهر باستانی فارس به نسبت دیگر شهرهای تاریخی کشور بسیار آسان است و می توان مسیر گردشگری هم برای آن تعریف کرد، هر چند هنوز این اثر تاریخی در بسته های سفر گردشگران داخلی و خارجی جای ندارد. استاد تاریخ ایرانی اسلامی دانشگاه داراب با اشاره به این که اکنون هیچ گونه محافظتی از شهر تاریخی داراب و دیوار مدور آن صورت نمی گیرد، ایجاد یک پایگاه پژوهشی در کنار این شهر را ضروری و عاملی برای حفاظت و کاوش های باستان شناسی در آن می داند.
معماری سنتی با مصالح بومی
شرایط گرم و خشک ایران باعث شد از همان ابتدا شهرسازان و معماران ایرانی با توجه به این اقلیم سازه های شهری و روستایی و حتی حکومتی را طراحی کنند و در این ارتباط مصالحی را نیز تولید کرده و به کار گیرند. خشت، چینه و آجر جزو اولین مصالح دست ساز معماران بومی ایرانی است و قدیمی ترین سازه های موجود در کشور نیز با خشت تهیه و ساخته شده است.
معاون دفتر حفظ و احیای بناها و بافت های محوطه های تاریخی میراث فرهنگی کشور، به بناهایی همچون ارگ بم و چغازنبیل اشاره کرده و به جام جم می گوید: این سازه ها با مصالح خشت و آجر ساخته شده است، به این ترتیب که نمای بیرونی آنها بیشتر از آجر و نمای درونی که بخش اعظم سازه را هم شکل می دهد از خشت تهیه شده است. مهرداد جوادی دشواری تهیه و پخت آجر را دلیل کاربرد کم آن در ادوار قدیم دانسته و می افزاید: بتدریج استفاده از خشت کم و استفاده از آجر زیاد می شود تا زمانی که خشت بجز موارد معدود دیگر کاربردی ندارد.
به گفته وی، مردم قدیم به دو دلیل از خشت در سازه های خود استفاده می کردند، اول این که این وسیله جزو مصالح در دسترس آن زمان بوده که فناوری قدیم به آن دست یافته بود و دوم این که دیوارهای خشتی به دلیل عریض بودن، همچون عایق بسیار مناسبی در مقابل گرما و سرما عمل می کرده و موجب حفظ انرژی در تابستان و زمستان می شده است.
این کارشناس مسئول با اشاره به تفاوت های خشت و آجر یادآور می شود: خشت، گلی است که در قالب های بزرگ و عریض ریخته شده و در آفتاب خشک سپس در دیوارها جانمایی می شود. از استحکام کمتر و خاصیت عایقی بالایی برخوردار است. در مقابل آجر به دلیل پخت در کوره، از استحکام و زیبایی بیشتری برخوردار است، اما به دلیل نازک و کوچک بودن خاصیت عایقی ندارد.
به گفته جوادی، ویژگی عایق پذیری خشت موجب شده اکنون بسیاری از معماران مطرح دنیا دنبال ساخت مصالح خشتی باشند که علاوه بر حفظ خاصیت عایقی از ویژگی های مصالح امروزی همچون استحکام و زیبایی نیز برخوردار باشد.
وی معتقد است، ما نیز امروز دوباره می توانیم به معماری گذشته و بومی خود برگردیم که این مهم البته نیازمند مطالعات و به روزرسانی این معماری است که می تواند مورد توجه مسئولان بنیاد مسکن و معماران شهرسازی و کارشناسان ما قرار گیرد.
فاطمه مرادزاده – ایران