این روزها شهرها آ‌ن‌قدر مدرن شده‌اند که به نظر می‌رسد مثل یک ماشین نو، همین دیروز از کارخانه درآمده‌اند.
مفهوم گردشگری تاریخی
شهر پدیده ای تاریخی است و با گذشته پیوندی ناگسستنی دارد. درواقع، بخش چشمگیری از هویت شهر در چارچوب روابط اجتماعی در بستر تاریخ شکل گرفته و تجلی یافته است. بافت تاریخی هر شهر نمادی از فرهنگ، قدمت و شاخصه های مردم شناسی آن شهر به شمار می رود. با این همه، هرچند این بافت ها می توانند در پژوهش های حوزه مردم شناسی و حتی معماری، کمک شایانی به محققان داشته باشد برای گردشگران عام نیز جاذبه هایی دارند که در مقوله ها و حوزه های دیگر کمتر می توان نمونه ای برای آن یافت.
البته گردشگری به طور یکسان و یکنواخت در سطح شهر رخ نمی دهد، بلکه در مناطق مختلفی متمرکز شده که هریک توجه ویژه ای می طلبد. درواقع، تمرکز بر هریک از مناطق شهری به درک بهتری از الگوهای گردشگری، تعامل میان عناصر مختلف گردشگری و اتخاذ یک رویکرد چندبعدی و جامع نسبت به گردشگری شهر می انجامد. همان طور که اشاره شد، یکی از مکان هایی که همواره گردشگران در جستجویش هستند مکان های تاریخی است. گردشگری تاریخی که همواره به بناها و یادبودهای گذشته شهر چشم دارد و بازدید از موزه ها، مکان ها و ابنیه تاریخی را هدف قرار می دهد، امروزه بخش عمده ای از گردشگری را به خود اختصاص داده است. کسانی که برای دیدن بافت ها و بناهای تاریخی به یک مکان جغرافیایی می روند و همواره در جستجوی کشف دیدنی های تاریخی اند به عنوان گردشگران تاریخی شناخته می شوند که البته با سایر ابعاد گردشگری ازجمله گردشگری فرهنگی همپوشانی فراوانی دارد.
سابقه طولانی پایتخت کنونی ایران، اصلی ترین دلیل وجود بناها و آثار تاریخی و معماری با اهمیت در شهر تهران است. وجود انواع جاذبه های تاریخی و معماری، فرهنگی و اجتماعی و رونق بازارهای صنعتی و بازرگانی سبب شده این شهر به لحاظ اقتصادی و سیاسی بااهمیت ترین شهر ایران به شمار آید. باتوجه به توانمندی های بالقوه گردشگری تهران، پیدا کردن منابع مالی جدید و پایدار از طریق این منبع درآمدی می تواند سهم بسزایی در برنامه ریزی های آتی مدیریت شهری و پویایی کلانشهر تهران داشته باشد. این مهم می تواند از طریق توسعه زیرساخت های شهری، توسعه زیرساخت های خدماتی، احیای بافت های کهن و مراکز بازاریابی و خدمات گردشگری محقق شود.
کاخ سعدآباد و گردشگری تاریخی
در کلانشهر تهران همواره اماکنی یافت می شوند که بیانگر تاریخ و فرهنگ این دیار است. در شمال کلانشهر تهران کاخ سعدآباد همواره به عنوان یکی از مکان های تاریخی در جذب گردشگران شناخته می شود. مجموعه فرهنگی ـ تاریخی سعدآباد، با داشتن 18 کاخ بزرگ و کوچک متعلق به دوره های قاجار و پهلوی، یکی از بزرگ ترین و مهم ترین مجموعه موزه های ایران و تهران است که بازدید از آن می تواند خاطره انگیز باشد.
مجموعه سعدآباد که بخش وسیعی از سطح منطقه یک تهران را به خود اختصاص داده در پهنه پرطراوت کوهپایه های توچال و دره سرسبز دربند و در بخش دل انگیزی از شمال شهر تهران با مساحتی حدود 110 هکتار واقع شده است. سعدآباد از شمال با کوه های البرز، از شرق با گلابدره، از غرب با ولنجک و از جنوب با تجریش همسایگی دارد. این منطقه در دوره قاجار محل استقرار و سکونت تابستانی و ییلاق شاهان این سلسه بوده و پس از کودتای 1299 خورشیدی، در وسعتی تازه و الحاق باغ های مختلف به اقامتگاه تابستانی پهلوی اول اختصاص یافت و کاخ و کوشک هایی به مناسبت های گوناگون در جای جای این پهنه بر تافته از درختان کهن و سپیدار و سرو، به فاصله ای از بازمانده بناهای قاجار سر برآوردند.
در زمان رضاشاه و محمدرضا شاه کاخ های دیگری برای شاه و فرزندانش و همچنین اطرافیان آنها در این مجموعه ساخته شد. این کاخ ها که برخی نیز به موزه تبدیل شده اند به عنوان مهم ترین دلیل گردشگران برای بازدید از مجموعه سعدآباد ذکر می شود. از سوی دیگر، این کاخ ها بخشی از تاریخ معاصر ایران به شمار می روند. همچنین در محوطه سعدآباد جنبه های طبیعی نیز به عنوان فضاهای ارزشمندی محسوب می شود که صیانت و نگهداری از فضاهای سبز موجود در آنها به حفظ کیفیت بصری و طبیعی منطقه کمک می کند. تمامی این عوامل دست به دست هم می دهد تا کاخ سعدآباد در منطقه یک کلانشهر تهران به عنوان مکانی تاریخی و فرهنگی گردشگران را به سمت خود بکشاند.
در دوره پهلوی 18 کاخ کوچک و بزرگ در سعدآباد ساخته شد که هریک عظمت و زیبایی هنر و ذوق معماری ایرانی را به نمایش می گذارند. این مجموعه پس از انقلاب اسلامی تبدیل به موزه شد. برخی عمارت ها به شکل کاخ موزه درآمد، مانند کاخ ملت، کاخ سبز و… و برخی دیگر با توجه به ویژگی بنا، به موزه تبدیل شدند. این مکان با پیشینه تاریخی و وجود بناها و بافت های منحصر به فرد توانسته نظر گردشگران تاریخی و فرهنگی و حتی گردشگران طبیعی را به خود جلب کند. بیشتر کاخ های سعدآباد امروزه به موزه تغییر شکل یافته اند که همواره گردشگران توجه خاصی به این موزه ها نشان می دهند. از این منظر، بافت تاریخی کاخ سعدآباد ظرفیت جذب گردشگران را از سراسر دنیا دارد. کاخ سعدآباد هم اکنون دارای عملکرد ملی و فراملی است و در صورت وجود برنامه ریزی متناسب با خود، می تواند کارکرد بین المللی نیز داشته باشد و به عنوان مکانی که بخشی از تاریخ و هویت ایران را در خود ثبت کرده است، پذیرای جهانگردان و گردشگران باشد.
برای جذب هرچه بیشتر گردشگران داخلی و خارجی می توان راهکارهایی را به کار بست که مهم ترین آنها عبارتند از: زمینه سازی و تشویق مردم به مشارکت در جهت حفظ آثار و بناهای تاریخی مجموعه، تبلیغات در سطح ملی و بین المللی در جهت شناسایی ظرفیت های گردشگری سعدآباد، بهسازی بناهای فرسوده کاخ به عنوان مهم ترین عامل جذب گردشگران تاریخی، بهداشت محیط کاخ مخصوصا در فضاهای سبز، باز و اطراف رود دره جعفرآباد، ایجاد امکانات برای معلولان جهت بازدید از کاخ، ایجاد اقامتگاه های شبانه جهت اسکان گردشگران، حفظ نمادها و یادبودهای تاریخی کاخ مانند مجسمه آرش کمانگیر، افزایش ساعات بازدید گردشگران از داخل کاخ ها، افزایش امنیت در فضاهای حاشیه و بدون دفاع مخصوصا برای زنان و گردشگران خارجی، تجهیز مسیرهای گردشگری به افراد راهنما، تهیه سند راهبردی گردشگری در مجموعه سعدآباد و تنوع بخشیدن به امکانات و خدمات جهت افزایش رضایت بازدیدکنندگان.
به کار بستن این راهکارها برای جذب گردشگر، نه تنها به معرفی بخشی از فرهنگ و تاریخ ایران کمک می کند، بلکه با افزایش درآمد حاصل از بازدید گردشگران علاوه بر توانایی مجموعه در تامین بودجه مورد نیاز برای حفظ و مرمت بخش های مختلف مجموعه سعدآباد، با این که این کاخ در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار دارد، با آمدن گردشگران خارجی به شهر تهران منبع درآمدی برای شهر فراهم خواهد شد.
آیدا احمدیان / پژوهشگر میراث فرهنگی