شوش

قریب پنج یا 6000 سال پیش، انسان از دروازه تمدن گذشت و وارد شهرها شد. در حقیقت، تمدن با شهرسازی آغاز شد؛ با اختراع خط، حکومت و… برخی بر این باورند که نخستین شهرها پیرامون میان‌رودان (دجله و فرات) برپا شدند.

شوش یکی از آن شهرها بود؛ شهری که روزگاری همچون نماد شکوه و عظمت تمدن عیلامی می درخشید. روزگاری دیگر پایتخت سیاسی هخامنشیان بود. شوش تاریخ را به چشم خود دیده است؛ آنچنان که از هر دوره ای نشانی در دل خود دارد؛ آنچنان که آن را بهشت باستان شناسان نامیده اند.

مدتی است نام این بهشت باستان شناسی در لابه لای اخبار به چشم می خورد، زیرا قرار است پس از محوطه شهر سوخته که امسال ثبت جهانی شد، به میراث جهانی بپیوندد؛ کاری که پیشتر از اینها باید صورت می گرفت، چراکه به گفته دکتر فرهاد نظری، مدیرکل دفتر ثبت آثار سازمان میراث فرهنگی، شوش یکی از مهم ترین محوطه های تاریخی ایران و جهان است. او به گفته یکی از باستان شناسان مشهور جهان استناد می کند و می گوید: « ژان پرو فرانسوی معتقد است شوش شاید مهم ترین محوطه باستانی جهان باشد که آثار حیات از چند هزار سال پیش به صورت پیوسته تا امروز در آن وجود دارد. در این محوطه آثار شهرنشینی اولیه که توسط رومن گیریشمن کشف شده تا آثار عیلامی، هخامنشی، ساسانی و آثار دوره اسلامی تا اخیرتر به چشم می خورد.»

دکتر محمدحسن طالبیان معاون سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری درباره محوطه باستانی شوش می گوید: «شهر باستانی شوش به عنوان یکی از مراکز مهم تمدن بشر قدمت بالایی دارد و کاوش های باستان شناسی وجود 16 دوره تاریخی از پیش از تاریخ تاکنون در این منطقه را به اثبات رسانده است.»

بیش از صد سال است که مطالعات باستان شناسی در محوطه شوش انجام می شود. با وجود این، هنوز در بخش های زیادی از شوش کاوش های علمی باستان شناسی صورت نگرفته است. بنا بر قوانینی که وظایف سازمان میراث فرهنگی را تعریف می کند، این سازمان موظف است عرصه و حریم آثار تاریخی را مشخص کرده و ضوابط حفاظتی برای آنها تعریف کند تا این آثار قابل مدیریت و نگهداری باشند. یکی از مسائلی که این روزها درباره شوش مطرح می شود، مسأله عرصه و حریم آن است؛ مساله ای که این روزها سازمان میراث فرهنگی را با چالش روبه رو کرده است.

تعریف عرصه و حریم یک اثر تاریخی

عرصه و حریم یک اثر تاریخی از نظر حقوقی چگونه تعریف می شوند؟ به گفته مدیرکل دفتر ثبت آثار سازمان میراث فرهنگی، عرصه به محوطه ای گفته می شود که اثر در آن قرار دارد و حریم، حاشیه پیرامونی آن است که از شامل حریم کیفی، حریم فنی و حریم منظری می شود. ساخت و ساز در عرصه و هرگونه اقدامی که به بنیان اثر صدمه بزند، ممنوع است و هرگونه دخل و تصرف در آن باید بر اساس ضوابط انجام شود.

عرصه و حریم محوطه شوش

عرصه محوطه شوش، بر حسب ضرورت سال 1367 و پس از پایان جنگ توسط مهدی رهبر، باستان شناس پیشکسوت تعیین و ابلاغ شد. نظری اشاره می کند این امر تا اندازه زیادی سبب حفاظت از محوطه شوش شده است. آن زمان عرصه این محوطه 400 هکتار اعلام شد، اما حریمی برای آن در نظر گرفته نشد. مدیر کل ثبت سازمان میراث فرهنگی می گوید: «افزایش اطلاعات ما درباره شوش نیاز به بازنگری و تعیین عرصه و حریم جدید را ایجاب می کرد. ما در دفتر ثبت از پژوهشکده باستان شناسی درخواست کردیم تا نظرشان را درباره حدود عرصه به ما اعلام کنند.»

البته سال 87 نیز عرصه و حریم محوطه شوش توسط یک تیم باستان شناسی بررسی شد. در آن زمان عرصه این محوطه 1200 هکتار تعیین شد. نظری در این باره می گوید: «نظر پژوهشکده درباره عرصه و حریم محوطه های تاریخی به دفتر ثبت آثار و بناهای تاریخی اعلام می شود و با طرح آن در کمیته ثبت حریم، در صورت تصویب عرصه و حریم ثبت و ابلاغ می شود. اما در آن زمان این حریم تصویب و ابلاغ نشد.»

البته دکتر حمیده چوبک، رئیس پژوهشکده باستان شناسی از بررسی و مطالعه تیم جدیدی برای تعیین عرصه و حریم محوطه شوش خبر می دهد و می گوید: «نتیجه این بررسی ها هفته آینده اعلام خواهد شد.» او در پاسخ به این پرسش که آیا اندازه عرصه و حریم در ثبت جهانی شوش توسط سازمان یونسکو اثر خواهد داشت، عنوان می کند: «خیر، عرصه و حریم ضوابطی را برای حفظ و نگهداری اثر ایجاب می کند که رعایت آنها در ثبت اثر تاثیرگذار است، نه میزان عرصه و حریم آن.» او اشاره می کند در آخرین جلسه ای که با هیات پیشین گمانه زنی و تعیین عرصه مجموعه باستانی شوش به سرپرستی محمدتقی عطایی داشتیم، حریم آن 800 هکتار عنوان شد.

این در حالی است که عطایی اوایل شهریور با توجه به حضور ارزیابان یونسکو در ایران برای بررسی محوطه شوش در اواخر شهریور و اوایل مهرماه، در نامه ای خطاب به رئیس کمیته ملی ایکوموس ایران، خواستار اعلام نظر این موسسه بین المللی درباره پرونده ثبت جهانی شوش شده بود.

از سوی دیگر، به گفته شهرام زارع، یکی از کارشناسانی که آن زمان در گروه تعیین حریم حضور داشت، مسائلی که پس از برنامه تعیین عرصه مجموعه باستانی شوش سال ۱۳۸۷ مطرح شد، بیش از آن که ناظر بر موضوع ثبت جهانی آن باشد بر حفاظت از عرصه باستانی هسته اصلی محوطه شوش متمرکز بود. او اشاره می کند همه نیرو و توجه کار شناسان و متخصصان معطوف به روشنگری برای دفاع از عرصه و حریم ملی هسته اصلی مجموعه باستانی شوش شد که ۱۲۰۰ هکتار تعیین شده بود، اما برخی مسئولان وقت اصرار به تقلیل آن به ۴۰۰ هکتار داشتند. او می گوید: «مناقشه بر سر این نیست که پرونده شوش در قالب محدوده برساخته ۴۰۰ هکتاری به ثبت جهانی می رسد یا نه، بلکه چالش اصلی درباره روش غیرشفاف و بعضا غیرعلمی ای است که شبکه ای از مدیران میراث در پیش گرفته اند.»

آیا پرونده شوش با مشکل روبه رو می شود؟

به هر ترتیب شوش در آستانه ثبت جهانی قرار دارد. یکی از دشواری هایی که به نظر می رسد در روند ثبت جهانی محوطه باستانی شوش شاهدش باشیم، ساخت وسازها و ارتفاع ساختمان هاست. کارشناسان می گویند، ساخت و سازهای بی رویه نه تنها عرصه محوطه باستانی شوش را تهدید می کند بلکه حریم منظری دانیال نبی را هم مخدوش کرده است. پایگاه میراث فرهنگی شوش با تشکیل جلسات کارگروه شهری درصدد اصلاح و رفع مداخلات شهری شوش برآمده، اما ساخت و سازها همچنان از سوی مردم و برخی نهادهای شهری ادامه دارد.

جدا از این مسائل آیا موضوع عرصه و حریم محوطه شوش در روند ثبت جهانی آن اختلال ایجاد می کند؟ زارع که شیوه مدیران بر سر مساله تعیین عرصه و حریم شوش را ناشفاف می خواند و علتش را ارائه پرونده ثبت جهانی شوش به شکلی ناقص به کمیته میراث جهانی می داند، پاسخش به این پرسش «آیا این پرونده ناقص در فهرست میراث جهانی قابل ثبت است؟» مثبت است، آن هم به دو دلیل: «نخست این که، شوش آن​قدر جایگاه تاریخی و شهرت جهانی دارد که پرونده ناقص آن را هم بسهولت ثبت خواهند کرد. دوم این که وقتی مسئولان سازمان میراث فرهنگی، به عنوان نمایندگان دولت جمهوری اسلامی ایران، پرونده مجموعه باستانی شوش را در چارچوب همان محدوده ۴۰۰ هکتاری به یونسکو ارائه کرده باشند و ضوابط یونسکو را در مورد این محدوده مشخص رعایت کنند دلیلی ندارد که پرونده ثبت نشود.»

اما طالبیان، معاون سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری که اواخر هفته گذشته برای بازدید از محوطه باستانی شوش به استان خوزستان سفر کرده بود، معتقد است: «شهر باستانی شوش با وجود آثار ارزشمند تاریخی از دوره های مختلف، شاخص ها و معیارهای لازم برای ثبت جهانی در یونسکو را دارد. به گفته او، یونسکو برای ثبت یک اثر در فهرست جهانی شش معیار دارد و هر اثری باید حداقل یکی از این معیارها را داشته باشد که در این میان محوطه باستانی شوش دارای چهار شاخص و معیار مهم است. شاهکار و نبوغ بشری، خلاقیت ویژه در معماری و نقش اثر در تبادلات جهانی به عنوان یک مرکز مهم از معیارهای یونسکو در ثبت یک اثر است.»

معاون میراث فرهنگی که ساماندهی محوطه باستانی شوش برای ثبت جهانی این اثر را مهم می داند و می گوید: «ساماندهی محوطه باستانی شوش مطابق معیارهای جهانی انجام می شود.» او به تلاش مجموعه سازمان میراث فرهنگی و هماهنگی و تعامل مجموعه مدیریت شهری شوش برای ساماندهی محوطه باستانی مطابق معیارهای سازمان یونسکو اشاره می کند و می افزاید: «همزمان با ساماندهی محوطه باستانی شوش، کار ساماندهی، بهسازی و زیباسازی منظر شهری شوش نیز با توجه به شاخص های مورد نظر یونسکو باید انجام شود. در ساماندهی محوطه باستانی شوش از نگاه علمی، عزم فراگیر ملی و استانی وجود دارد.»

معاون سازمان میراث فرهنگی ثبت محوطه باستانی شوش به عنوان سومین اثر استان خوزستان را رویدادی مهم در عرصه فرهنگی در استان خوزستان می داند و می گوید: «با ساماندهی محوطه باستانی شوش، بازدیدکنندگان و علاقه مندان به تاریخ و تمدن ایران، به جایگاه رفیع ایران در قله های فرهنگی جهان پی می برند.»

زیگورات چغازنبیل در شوش و سازه های آبی شوشتر دو اثر در استان خوزستان است که در یونسکو به ثبت رسیده است. محوطه باستانی شوش قرار است سال 2015 میلادی به ثبت جهانی برسد.

کمیل انتظاری / گروه فرهنگ و هنر