چند روز پیش، شهر تاریخی اصفهان شاهد برگزاری جشنواره و اجلاسی بود که پاسداشت میراث فرهنگی ناملموس را در دستور کار خود داشت. به همین مناسبت بر آن شدیم تا با نگاهی به این جشنواره و اجلاس به چیستی میراث ناملموس بپردازیم.
کارشناسان برای میراث فرهنگی ناملموس ویژگی هایی برشمرده اند؛ نخست این که میراث فرهنگی ناملموس، سنتی معاصر و پویاست، یعنی صرفا شامل سنت های گذشته نمی شود و رسوم شهری و روستایی معاصر را که متعلق به جوامع متنوع باشند نیز در برمی گیرد. این میراث جامع و همه شمول است، چراکه موجب اشتراک و ادغام نمودهایی می شود که میان میراث فرهنگی ناملموس جوامع مختلف، مشترک است. از آنجا که میراث ناملموس با بخشیدن هویت و مسئولیت سبب تقویت یکپارچگی اجتماعی می شود، به افراد جامعه کمک می کند خود را عضوی از جامعه احساس کنند.
میراث ناملموس، فراگیر و متشکل است. این میراث تنها به عنوان یک کالای فرهنگی ارزشگذاری نمی شود، بلکه دارای ارزش های استثنایی و منحصربه فرد است. شالوده میراث فرهنگی ناملموس در جامعه است که پیشرفت می کند و به کسانی وابسته است که علوم سنتی، آداب و مهارت های خود را از نسلی به نسل دیگر به باقی جوامع منتقل می کنند.
از سوی دیگر، میراث ناملموس زمانی می تواند میراث تلقی شود که توسط جوامع، گروها یا افراد به رسمیت شناخته شود؛ افرادی که آن را خلق کرده یا از آن پاسداری یا منتقل اش می کنند. بدون این بازشناسی، هیچ فرد یا گروهی نمی تواند تصمیم بگیرد سنت، آیین و… جزو میراث یک جامعه قرار داشته باشد.
با وجود این طالبیان تفکیک میراث ملموس و ناملموس را امری ناممکن برمی شمرد و می گوید: «در کنار حفظ میراث ملموس، بر حفظ فضای فرهنگی و معنوی آن نیز تأکید داریم. اگرچه میراث ملموس و ناملموس در قالب کنوانسیون های مختلف مطرح شده، ولی یکپارچگی اینها، در حال حاضر اهمیت و جایگاه ویژه ای دارد.» با این حال، جامعه جهانی پس از این که به ناتوانی خود در صیانت از آثار معنوی فرهنگی پی برد و دریافت که نمی تواند مانند آثار فیزیکی فرهنگی از آثاری همچون صنایع دستی در حوزه وسیع فرهنگ پاسداری کند، واژگان جدیدی تحت عنوان «میراث معنوی ناملموس» را برای پاسداری از میراث معنوی یا ناملموس ایجاد کرد. بر همین اساس سال 2003 کنوانسیونی برای تأسیس کمیته بین المللی میراث ناملموس در یونسکو به تصویب رسید و جمهوری اسلامی ایران نیز هم سو با اهداف این کنوانسیون به عضویت این کمیته بین المللی درآمد تا بتواند در پاسداری از میراث ناملموس جهانی گام موثری بردارد.
در حال حاضر نام 327 میراث ناملموس از سراسر جهان در این کمیته به ثبت رسیده که سهم ایران از این تعداد فقط ده اثر است. نوروز، موسیقی سنتی بخشی از خراسان، آیین های پهلوانی و زورخانه ای، هنر نمایشی و دینی تعزیه، هنر داستانگویی ایرانی یا نقالی، مهارت های سنتی فرش بافی در استان های فارس و اصفهان، مهارت سنتی لنج سازی و لنج رانی در خلیج فارس و مراسم قالیشویی مشهد اردهال جزو میراث معنوی ناملموس ایران محسوب می شود. البته نوروز به طور مشترک با کشورهایی نظیر افغانستان، تاجیکستان و… به عنوان میراث فرهنگی ناملموس به ثبت رسیده است. قرار است کارشناسان ایرانی سال 2014 پرونده «آیین باران خواهی» و سال 2015 پرونده «بادگیرها» را تکمیل و به کمیته بین المللی میراث معنوی ناملموس جهانی در یونسکو ارسال کنند.
نقش مردم در حفظ میراث ناملموس
دکتر آتوسا مؤمنی، یکی از شرکت کنندگان در اجلاس میراث ناملموس، برگزاری چنین جلساتی را فرصتی برای آگاهی افزایی در زمینه میراث ناملموس و روش ها و تکنیک های انتقال بین نسلی برای رسیدن به توسعه پایدار و صلح می داند. او در این باره می گوید: «میراث معنوی با وجود تعلق به اقوام و ملت های خاص، شاید تنها ظرفیتی باشد که پا را از مرزها فراتر می گذارد و پیوندی میان ملت های مختلف ایجاد می کند.» او میراث مادی را متعلق به مرزهای سیاسی کشورها برمی شمرد که بر اساس قرار گرفتن در میراث فرهنگی بشری، قوانینی برای حفظ و پاسداری از آنها مترتب می شود و دولت ها متولی حفظ و نگهداری آنها هستند.
با این همه مؤمنی عقیده دارد: «حامیان اصلی میراث ناملموس مردمند که اگر دست از حمایت بردارند، دیگر شاهد چیزی به عنوان میراث معنوی نخواهیم بود و آنچه در این میان نباید از آن غافل بود، زاده شدن میراث ملموس از میراث ناملموس است. تولد یک اثر تاریخی به عنوان یک میراث منقول با غیرمنقول، به پشتوانه و هویت بخشی در جریان تاریخ و در باورها و سنت های مردم رخ می دهد.»
اجلاس و جشنواره اصفهان
شاید به این دلیل است که یکی از اصلی ترین سازمان هایی که در حفظ و معرفی میراث فرهنگی ناملموس می کوشد، سازمانی مردم نهاد است با عنوان شبکه همکاری بین شهری جهت پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس (ICCN) که اصفهان میزبان اجلاس مجمع عمومی آن بود.
سیدمسعود حسین میرزایی، دبیر اجرایی و مسئول دبیرخانه اجلاس و جشنواره میراث فرهنگی ناملموس در مورد سابقه موجودیت این سازمان در جهان می گوید: «هر چند پیشنهاد تأسیس سازمان بین المللی میراث ناملموس جهانی برای اولین بار در نشست بین المللی شهرداران جهان در سال 2004 مطرح شد، اما این شبکه بین المللی فعالیت خود را از سال 2008 به طور رسمی آغاز کرد و تا این لحظه نیز 69 عضو اصلی و 39 عضو وابسته دارد.
در روز دوم اجلاس بین المللی میراث فرهنگی ناملموس در اصفهان نیز قرار است در مورد صلاحیت یا عدم صلاحیت اعضای متقاضی عضویت در کمیته بین المللی میراث فرهنگی ناملموس جهانی تصمیم گیری نهایی صورت گیرد. تاکنون سه شهر اصفهان، شیراز و نیشابور از ایران به عضویت این شبکه در آمده اند.
به گفته حسین میرزایی شهرداری اصفهان از بیست و یکم سپتامبر 2011 به عضویت مجمع بین المللی میراث فرهنگی ناملموس جهانی در آمده است و در طول سه سال گذشته نیز با حضور موثر و فعال خود در کشورهایی که میزبان اجلاس بین المللی بوده اند توانسته امسال میزبانی این همایش بزرگ بین المللی را در ایران عهده دار شود و تاکنون نیز در میان استان های دیگر کشور که عضو هستند نقش پررنگ تر و سازنده تری در کشور داشته باشد.
اجلاس بین المللی میراث فرهنگی ناملموس طی پنج سال گذشته در کشورهای کرواسی، کره جنوبی، چک، اسلواکی، فرانسه و جامائیکا برگزار شده است.
سیدمرتضی سقائیان نژاد، شهردار اصفهان نیز درباره عضویت اصفهان در این شبکه می گوید: «عضویت اصفهان در شبکه همکاری بین شهری برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در راستای افق چشم انداز و ارتقای جایگاه بین المللی و منطقه ای اصفهان انجام گرفت. اصفهان برای نخستین بار سال ۲۰۱۰ توسط این شبکه بین المللی از طریق کمیسیون ملی یونسکو به اجلاسی که در کشور جمهوری چک برگزار شد دعوت شد و با توجه به داشته ها و ذخایر غنی در حوزه میراث فرهنگی ناملموس، پیشنهاد شد که اصفهان به عضویت رسمی این شبکه بین المللی در آید.
کلانشهر اصفهان بیست و یکم سپتامبر ۲۰۱۱ به عضویت این شبکه در آمد و سال های ۲۰۱۱ (فرانسه) و ۲۰۱۲ (کره جنوبی)، نقشی اساسی در بین اعضای شبکه داشت.» حضور اصفهان در اجلاس و جشنواره بین المللی ۲۰۱۲ شهر گانگ نئونگ کره جنوبی، سبب شد میزبانی سال ۲۰۱۴ اجلاس و جشنواره بین المللی میراث فرهنگی ناملموس ۲۰۱۴ با پیشنهاد مدیریت شهری اصفهان و موافقت شبکه ICCN به این شهر واگذار شود. پس از رسمیت یافتن میزبانی اصفهان، ستاد برگزاری اجلاس و جشنواره فعالیت خود را از سال ۱۳۹۲ آغاز کرد.
در اجلاس و جشنواره امسال بیش از ۳۰ کشور از شبکه ICCN در سه حوزه مجمع عمومی، اجلاس زنان و جشنواره حضور داشتند. پنجمین نشست مجمع عمومی دو روز در محل مهمانسرای عباسی برگزار شد و مبتنی بر چهار موضوع کلی بود؛ پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در برنامه ریزی شهری، نقش میراث فرهنگی ناملموس در بهبود محیط زیست و کیفیت زندگی، راهکارهای ترغیب گردشگری میراث فرهنگی ناملموس جهت ارتقای دیپلماسی شهری و نقش میراث فرهنگی ناملموس به منظور اصلاح سبک زندگی جوامع و هویت انسانی.
شهردار اصفهان می گوید: «در این اجلاس، اهمیت گفت وگوی فرهنگی در تعاملات بشری را گوشزد کردیم و سعی بر یادآوری این موضوع داشتیم که یکسان سازی فرهنگی از آفت ها و تهدیدات بزرگ جهان امروز ماست.» به گمان او از رهگذر عنایت به دارایی های معنوی و فرهنگی مردم اقصی نقاط جهان است که صلح و آشتی آحاد بشر با یکدیگر، فراهم خواهد آمد.
با توجه به جایگاه ویژه زنان در احیاء، پاسداری و انتقال میراث فرهنگی ناملموس در میان ملل مختلف و با توجه به هماهنگی صورت پذیرفته با ICCN، اجلاس زنان برای اولین بار در اصفهان برنامه ریزی و برگزار شد که مورد استقبال اعضای شبکه قرار گرفت.
کمیل انتظاری / گروه فرهنگ و هنر