می‌گویند ارگ بم؛ این بزرگ‌ترین سازه خشتی جهان، حصاری به بلندی ده متر داشت و چون دژی مستحکم، جان اهالی آن خطه را از یورش دشمنان در امان می‌داشت، اما روزی رسید که همین دیوارهای استوار در فراق فرزندان و نوادگان ساکنان پیشین، چنان سست و لرزان شدند که پای مقاومت در برابر هجوم ناگهانی زمین را نداشتند و در چشم به‌هم زدنی فرو ریختند.
افشین ابراهیمی که زمان زلزله مهیب شهر بم در سال 82 مدیر پایگاه بم بود و شب حادثه را کنار همکارانش در ارگ به سر برده و به جام‌جم می‌گوید: «بخش اعظم ارگ بم بر اثر زلزله دچار خسارت شد.» ارگ غمگین به دوستداران و محافظانش نیز رحم نکرد و بر سر کسانی فرو ریخت که به عشق سر پا ماندنش شب و روز را در این شهر تاریخی خالی از سکنه به سر می‌بردند. ابراهیمی یکی از بازماندگان حادثه بم است که بر اثر جراحات ناشی از آوار، بم را ترک کرد، اما پس از سال‌ها دوباره به بم برگشت تا در احیایش شریک باشد. امروز مدیر کنونی پایگاه جهانی بم از پایان مرمت حصار اطراف ارگ قدیم بم و آمادگی کامل برای بازدید از گردشگران نوروزی خبر می‌دهد و می‌گوید: «در حال حاضر مشغول مرمت و ساماندهی بخش عامه‌نشین و بخش حاکم‌نشین این بنا هستیم.»
پایان مرمت حصار پیرامونی
آن طور که ابراهیمی می‌گوید، بر اثر زلزله تنها بخش کوچکی از حصار شمالی ارگ ماند و بیشتر این حصار در بیشتر نقاط بالغ بر ده متر به کمتر از نصف کاهش یافت. در طرح مرمتی، آن بخش کوچک حصار شمالی برای این‌که نشان داده شود حصار اصلی چگونه بوده، بازسازی شد و آنچه از بخش‌های دیگر حصار مانده بود به همان شکل مرمت شد.
او در پاسخ به این‌که چرا حصار پیرامونی به طور کامل بازسازی نشده، عنوان می‌کند: برای این‌که مخاطبان متوجه وقوع زلزله شوند، حصار به صورت کامل بازسازی نمی‌شود و همان‌طور که اشاره کردم برای مقایسه با شکل اولیه آن تنها بخشی از حصار بازسازی شد. از سوی دیگر در بسیاری از بخش‌های بم بر اثر زلزله، یافته‌های ناب باستان‌شناسی از دوره‌های قبل به‌دست آمد که مجاز نیستیم آن را زیر لایه‌های مرمتی بپوشانیم.به گفته مدیر پایگاه جهانی بم، نجات‌بخشی و ایمن‌سازی ارگ بم در اولویت قرار دارد و بازسازی آن به شکل گذشته فعلا منتفی است: بر این اساس، تاکنون محور بازار، چارسوق بازار، تکیه، خانه سیستانی، مسجد پیامبر، اصطبل، دروازه دوم، سربازخانه، خانه یهودی‌ها، زیارتگاه مسجد جامع، بخشی از حاکم‌نشینی و تعدادی از خانه‌های عامه‌نشین مرمت شده است.
اهمیت منظر فرهنگی بم
ارگ تنها پدیده شگفت‌انگیز بم نیست؛ این باغ‌شهر جاذبه‌هایی داشته و دارد که توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. مدیر پایگاه جهانی بم معتقد است ما پیش از زلزله تنها ارگ بم را می‌شناختیم، اما زلزله سبب شد ما آثار دیگر بم را نیز شناسایی کنیم: «یک اثر با محیط پیرامونی آن معنا می‌یابد؛ مانند محوطه‌های باستانی، بناهای تاریخی ارزنده و… و به این دلیل افزون بر ارگ، منظر فرهنگی شهر بم نیز به ثبت جهانی رسید. به باور ابراهیمی، زلزله با تمام مضراتش کمک کرد تا دانش ما درباره باستان‌شناسی، معماری، تاریخ و سابقه مرمتی ارگ ارتقا پیدا کند.» به گفته ابراهیمی، مهم‌ترین ویژگی ارگ بم تسلسل آن است که معماری‌اش حداقل از دوران هخامنشی طی سال‌های متمادی قطع نشده است. در کمتر مکانی می‌توان چنین تسلسلی را مشاهده کرد.
منظر فرهنگی شهر بم که ارگ را در دل خود جای داده، شامل 23 هزار هکتار است که تیر 83 در فهرست میراث در خطر ثبت شد و تیر 92 با مثبت بودن برآیند اقدامات مرمتی، این اثر از فهرست میراث در خطر خارج شد که مهم‌ترین دستاورد پایگاه جهانی بم به‌شمار می‌آید که تنها به ارگ بم محدود نمی‌شود، بلکه حفاظت باغ‌شهر، قنات‌ها، کوچه‌باغ‌ها، نخلستان‌ها و… را دربر می‌گیرد. مدیر پایگاه جهانی ارگ بم همچنین از مرمت و ساماندهی دیگر بناهای تاریخی بم در چارچوب طرح جامع مدیریت حفاظتی بم خبر می‌هد و می‌گوید: تاکنون بناهایی مانندکوشک رحیم‌آباد، قلعه دختر، چهارتاقی، حوض گازورشو، یخدان، مقبره خواجه آفاق، مقبره میرزا ابراهیم، حناسایی، مجموعه عامری، مجموعه وکیل، حمام‌های تاریخی و چینه‌کشی سنتی حصار برخی باغ‌ها، مرمت و ساماندهی شده‌اند.
فراهم شدن بسترهای لازم برای بازدید گردشگران
محسن موحدی، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان نیز با اشاره به ساماندهی قسمتی از اطراف ارگ بم به جام‌جم می‌گوید: در داخل ارگ بم نیز حتی بخش‌هایی که بر اثر زمین‌لرزه تخریب شده، بستر ورود بازدیدکنندگان و گردشگران به صورت مسیرهای مشخصی فراهم شده و مشکل خاصی برای بازدید از ارگ وجود ندارد.
موحدی با بیان این‌که ارگ بم جزو معدود بناهای کشور ما و همچنین آثار ثبت جهانی است که منظر فرهنگی دارد، می‌افزاید: صرفا عرصه و حریم ارگ بم مورد توجه جهانیان نیست، بلکه حوزه جغرافیایی وسیع اطراف ارگ، شهر بم و روستاهای اطراف آن مورد توجه یونسکو قرار گرفته و به عنوان منظر فرهنگی ثبت جهانی شده که ضوابط مشخصی باید در آن رعایت شود. وی با اشاره به این ضوابط عنوان می‌کند: نساختن بنا یا ساختمانی که با اصالت اثر، معماری یا شرایط اقلیمی محل مغایرت دارد، یکی از مهم‌ترین این ضوابط است. بر این اساس، طرح‌های عمرانی در این محدوده پیش از اجرا باید از میراث فرهنگی استعلام کنند تا خدشه‌ای به این ضوابط وارد نشود.به گمان او، ارگ بم معرف هویت، اصالت و معماری اقلیمی به‌شمار می‌رود و از این‌رو به شهر بم ارزش فرهنگی خاصی می‌بخشد: بر این اساس سعی شده در بازسازی شهر بم و اطراف آن، این ویژگی‌های اقلیمی و معماری در نظر گرفته شود. او از همه ساکنان شهر بم، بخش‌ها و روستاهای اطراف آن در خواست می‌کند که برای حفظ منظر فرهنگی شهر بم، رعایت هویت و اصالت شهر با میراث فرهنگی همکاری داشته باشند.
کمیل انتظاری