هنری که دیدی جدید از رابطه‌ ما با طبیعت را در برابرمان قرار داده

زمانی از خاک های رنگی و عناصر طبیعی برای تلفیق هنر و طبیعت بهره گرفته شد و این بار پای آینه های قدی به میراث فرهنگی باز شده است. آینه های بزرگی که گاه اندازه آنها به دو متر نیز می رسد و در چیدمانی خاص به منظور جلب توجه بازدیدکنندگان از میراث تاریخی برپا شده اند.

درواقع این بار به جای آن که آینه ابزاری باشد برای تصویر کردن انسان در خود، وسیله ای شده تا با نشان دادن انعکاس میراثی از گذشتگان انسان را به یاد نیاکان و آیندگان بیندازد. چنان که از یک سو پیکره های سنگی «شهریری» ( استان اردبیل) نظاره گر خود در آینه های قدی شده اند و از دیگر سو تصویر پل آبراه خرانق اردکان یزد در آینه های گرد جای گرفته است.

تاق و دایره

روستای خرانق در شهرستان اردکان در ناحیه کوهستانی استان یزد واقع شده است. روستایی که در تاریخ «خورانق» یعنی زادگاه خورشید نامیده می شود و قدمت آن به زمان های دور باز می گردد. آنقدر که گفته می شود خرانق حتی قدیمی تر از شهر یزد است و آثار تاریخی چند هزار ساله ای که در آن وجود دارد اهمیت این روستا را چند برابر و آن را به یک منطقه باستانی با بافت تاریخی ارزشمند تبدیل کرده است.

از مهم ترین آثار تاریخی این روستا می توان به قلعه، منار جنبان،کاروانسرا، حمام، آسیاب، مسجد جامع، شترگلو و پل آبراه اشاره کرد. پلی که درواقع هیچ گاه محل عبور و مرور فرد یا احشام نبوده است. هدف از ساخت این پل فقط انتقال آب از یک ساحل به ساحل دیگر رودخانه کال بود. زمانی پل آبراه گذر زمان را در جریان رودی می نشست که به صورت فصلی روان می شد اما این روزها می تواند گذر زمان را در آینه هایی به نظاره بنشیند که به واسطه اجرای پروژه ای مفهومی در این منطقه طراحی شده اند.

علیرضا امیرحاجبی، ایده پرداز این طراحی از تلفیق دو بخش فرهنگ (میراث فرهنگی) و هنر و نگاهی جدید از مدرنیته و سنت اینچنین می گوید: «با قرار گرفتن آینه ها که ردی در فرهنگ و عرفان دارند تا حدودی منظر باستانی منطقه با مدرنیته درهم آمیخته و چیدمانی از گذشته و آینده را به وجود می آورد.»

با توجه به سازه پل، با یک پایه سنگی ساروجی در امتداد پل روبه رو می شویم که احتمال بند یا سیل شکن بودن پل را نیز زیاد می کند. اکنون این مکان بستری برای خلق اثری مفهومی شده که در قالب 9 آینه شش میلی متری دایره ای شکل در ابعاد بزرگ طراحی شده اند و برای جلوگیری از شکسته شدن، آنها توسط شیشه های سکوریت ده میلی متری محافظت می شوند.

به گفته امیرحاجبی، بزرگ ترین آینه با قطر دو متر و کوچک ترین آینه با قطر 40 سانتی متر در این طرح مورد استفاده قرار گرفته اند که برای ثابت نگه داشتن آنها در زمین، پایه های فولادی در بستر بتونی به عمق یک متر و 20 سانتی متر در زمین کار گذاشته شده است.

با توجه به آن که رودخانه ای که بستر خلق این اثر مفهومی است به صورت فصلی پرآب می شود و تقریبا از آذر تا اواخر دی با توجه به فصل بارش، آب خواهد داشت، تغییرات بصری در این اثر ایجاد خواهد شد که به نوبه خود جذابیت هایی برای بازدیدکنندگان خواهد داشت.

منطقه خرانق به عنوان یک منطقه نمونه گردشگری، روزانه پذیرای حداقل شش گردشگر خارجی است که برای دیدن بافت قدیمی یزد به آنجا سفر می کنند، اما در این منطقه در کنار یک اثر کهن با چیدمانی مدرن روبه رو می شوند که تضادی از مدرنیته و سنت را به نمایش می گذارد. در این میان امیرحاجبی تاکید دارد که اثر مفهومی او بافت قدیمی را به هم نریخته و می گوید: «تمام سعی من بر آن است تا شأن اثر حفظ شود و اثر هنری مزاحمتی در ارتباط با مخاطب و اثر میراثی ایجاد نکند. این اثر حدود 25 متر با پل فاصله دارد و کسی که از خرانق به سمت آن پایین بیاید شاهد ترکیبی از پل و آینه ها خواهد بود، اما در ادامه راه خود می تواند از کنار آینه ها عبور کند و به پل برسد و جزئیات اثر را جویا شود.»

طرح هندسی دایره برای خلق این اثر مفهومی در منطقه خرانق از آن رو انتخاب شده که با تاق و پایه های پل که به صورت قوس و نیم دایره هستند همخوانی داشته باشد. البته این همخوانی آینه ها را می توان در شهریری نیز شاهد بود چراکه در این سایت تاریخی که در 31 کیلومتری شرق مشگین شهر قرار دارد و دربردارنده ۲۸۰ سنگ افراشته باستانی است، به دلیل وجود پیکره های بزرگی که ارتفاع آنها از ۷۰ تا ۳۶۰ سانتی متر است از آینه های قدی مستطیل استفاده شده است.

انعکاسی شیرین از سنگ افراشته ها

با وجود آن که محوطه باستانی شهریری سال ۱۳۸۱ از سوی میراث فرهنگی استان اردبیل در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید، اما باید گفت از زمان پیدا شدن این محوطه تاکنون، حدود 80 درصد آثار آن از میان رفته است.

گفته می شود، قدمت این سنگ افراشته ها که بیشتر آنها منقوش به اشکال انسان هایی دست به سینه و معمولا بدون دهان روی سنگ حک شده اند به بیش از 6000 سال پیش از میلاد می رسد و قدمت این مناطق به دوران اواخر مفرغ و دوره نوسنگی و مس سنگی و نیز اوایل آهن مربوط است.

با وجود این طراحی آینه های بلند قامت در منطقه، چیدمانی به وجود آورده تا پیکره ها در کنار گردشگران نظاره گر گذر زمان شوند تا شاید با طراحی یک چیدمان مفهومی نگاه ها به سمت این معبد باستانی جلب شود.

البته این بار آینه ها متفاوت هستند و در قالب بیست سازه چوبی با آینه هایی که به دوطرف آن متصل شده است نمود پیدا کرده اند. در واقع در این چیدمان از 40 آینه استفاده شده که در قاب های چوبی طرحی انطباقی از بازدید کننده و منطقه باستانی را منعکس می کند. بیشتر آینه ها غربی ـ شرقی و بر اساس طلوع و غروب خورشید چیده شده اند و از فاصله های دور تا حدود 20 کیلومتری منطقه، برق آینه ها دیده می شود.

امیرحاجبی درخصوص این اثر مفهومی می گوید: «با توجه به منحصر به فرد بودن پیکره های شهریری و قدمت آنها، باید از موادی بهره می جستم که از یک سو لطمه ای به پیکره ها نرساند و با محیط منطقه همخوانی داشته باشد و از دیگر سو شأن آثار حفظ شود؛ از این رو استفاده از فلز، گزینه مناسبی نبود و از قاب های چوبی و آینه برای انعکاس گذشته، حال و آینده بهره جستم.»

او با چیدن این آینه ها در کنار سنگ افراشته های این معبد کهن قصد دارد بیننده را به طور همزمان با دو تصویر درگیر کند؛ نخست نگاره های باستانی حکاکی شده روی سنگ افراشته ها که بازنمایی انتزاعی از انسان 7000 سال پیش این سرزمین است و دوم تصویری که مخاطب از خودش در آینه می بیند.

حالا با توجه به این نمونه ها باید گفت این نوع نگاه به میراث فرهنگی کمی متفاوت تر از نگاه متداول به این بخش است. نگاهی که شاید برخی را متحیر و برخی را مشتاق کند. با وجود آن که گردشگران در آثار باستانی به دنبال کشف گذشتگان هستند درآمیختن گذشته و حال و آینده می تواند راهکاری برای جذب بیشتر آنها به سوی آثار باستانی و به تبع آن ایجاد تفکر لزوم حفظ و احیای این آثار باشد. احیای داشته هایمان به معنای حفظ فرهنگ و سنت و آداب و رسومی است که تاریخ و تمدن ایران را ساخته و حفظ آن به معنای انتقال داشته هایمان به آیندگان است؛ آیندگانی که میراث داران این سرزمین خواهند بود.

آسمان در آینه

چیدمان آینه ها تنها به اردبیل و خرانق ختم نشده، بلکه به حوضچه های یخچال میبد یزد نیز رسیده است.

امیرحاجبی در این خصوص می گوید: «مدتی بود که به حوض های ایرانی توجه زیادی داشتم و کارکرد زیباشناختی حوض برایم بسیار جالب توجه بود این که چگونه آب، تصویر آسمان را بر زمین می اندازد، اما مشکل آب راکد این است که بسرعت رنگ عوض می کند و کدر می شود. من با تغییر ماده از آب به آینه راه حل جدید و جایگزینی برای این عملکرد زیبا ارائه کرده ام که امیدوارم بتوانم در آینده بازهم آن را تجربه کنم. دوحوض محوطه بیرونی یخچال میبد فرصت مناسبی برای کسب تجربه عینی در این زمینه بود.»

این گونه بود که طرحی مفهومی به ابعاد سه و نیم متر با ترکیب آینه و خشت در حوضچه ها اجرا شد. اندازه آینه های دوگانه اصلی این طرح یک و نیم متر است و خشت های مورد استفاده 25 سانتی متر هستند.

البته یخچال میبد پذیرای طرح مفهومی دیگری نیز بود که این بار نه آینه ای درکار بود نه خشت و چوب، بلکه فقط صدا و نوا و موسیقی را دربر می گرفت. این هنرمند با اشاره به معماری ایرانی و میراث غنی که از گذشتگان برجای مانده می گوید: «میراث ایران در حوزه معماری بسیار غنی است، اما در بسیاری از موارد در فهم و تحلیل آثار با کمبود هایی مواجه هستیم. بخشی از این کمبود در زمینه تعریف فضا و ارتباط انسان با فضای معمارانه است. از مصادیق این غفلت می توان به فراموش کردن بحث آکوستیک یا علم مطالعه ارتباطات صوت با فضا و ماده اشاره کرد. گویا آکوستیک به طور کل از حافظه پژوهشی ما پاک شده است. در هیچ کدام از اسناد ثبتی که من بررسی کردم به هیچ وجه چیزی در زمینه آکوستیک و ارتباط بنا یا محوطه با صوت ندیده ام. البته بسیاری از کارشناسان معماری و مرمت به اهمیت آکوستیک پی برده اند، اما برنامه مدونی در این زمینه وجود ندارد. نتیجه عدم توجه به مسائل بنیادینی مثل صوت شناسی، سالن های کنسرتی است که اکنون با آن روبه رو هستیم. در حال حاضر ما تقریبا هیچ سالنی که قابلیت حداقلی را برای اجرای موسیقی داشته باشد نداریم و دلیل اصلی آن نادیده گرفتن علم آکوستیک است.»

او ادامه می دهد: «با توجه به آن که ارتفاع گنبد 15 متر است و قطر دهانه آن 13 متر با عمق شش متر و با توجه به آکوستیک معماری یخچال ها فضای مناسبی برای اجرای پروژه یک روزه حلقه های هارمونیک به وجود آمد. این پروژه یک قدم ابتدایی برای متوجه کردن عموم مردم، دانشجویان و متخصصان میراث فرهنگی کشور برای ارزش گذاری روی فضاها و بناها به لحاظ آکوستیک بود.»

امیرحاجبی می گوید: «وقتی برای اولین بار با فضای داخلی یخچال خشتی میبد مواجه شدم ویژگی های آکوستیک آن مرا شگفت زده کرد. مواد مورد استفاده در این یخچال تاریخی که مربوط به قرن یازده هجری (دوره صفوی) است از یک سو و ابعاد آن باعث شد تا بدون آن که معمار آن بداند، یکی از مناسب ترین اشکال آکوستیک در میبد استان یزد ایجاد شود. به طور کل آکوستیک علم ایجاد تعادل بین ویژگی های صوت با ماده است. شرایط مناسب برای انتشار، انعکاس، انکسار و جذب و نگه داشت صدا مهم ترین چالش هر متخصص آکوستیک است. اگر هر کدام از این پارامتر ها بیش از اندازه باشد، شرایط مناسب برای ایجاد فضای آکوستیک ایجاد نمی شود.»

معصومه دیودار / جام جم